Learn accentuation in ten simple lessons
Table of Contents
Μάθημα 4: Ἡ βαρεία
Τὸ πιὸ καταδιωγμένο ἀπὸ τὰ σημάδια τοῦ τονισμοῦ εἶναι ἡ βαρεία. Ἀπὸ τὴν δεκαετία τοῦ 50 κιόλας ἔπεσε θῦμα μιᾶς ἁπλοποίησης ποὺ ἦταν πρόδρομος τῆς «μονοτονικῆς μεταρρύθμισης». Περάσαμε δηλαδὴ ἀπὸ τὸ τριτονικὸ στὸ διτονικό, γιὰ νὰ περάσουμε 30 χρόνια μετὰ καὶ στὸ μονοτονικό. Καὶ ὁ λόγος; Οἱ γραφομηχανὲς δὲν εἶχαν ἀρκετὰ πλῆκτρα γιὰ νὰ καλύψουν τὴν βαρεία καὶ τοὺς διαφόρους συνδυασμοὺς βαρείας καὶ πνεύματος...
Ἂν διαλέξαμε νὰ μιλήσουμε γιὰ τὴν βαρεία στὸ τέταρτο κιόλας μάθημα εἶναι γιὰ δύο λόγους: πρῶτον γιὰ νὰ ἀποκαταστήσουμε τὸν ἀδικοχαμένο αὐτὸν τόνο, καὶ δεύτερον γιατὶ οἱ κανόνες ποὺ τὸν διέπουν εἶναι πάρα πολὺ ἁπλοί.
Μποροῦμε νὰ θεωρήσουμε τὴν βαρεία σὰν παραλλαγὴ τῆς ὀξείας ποὺ μπαίνει μόνο στὴ λήγουσα καὶ μόνο ὅταν δὲν ἀκολουθεῖ σημεῖο στίξης .
Μὲ ἄλλα λόγια: ὅταν ἔχουμε μία λήγουσα καὶ ξέρουμε ὅτι δὲν παίρνει περισπωμένη, τότε ἡ ἐπιλογὴ μεταξὺ βαρείας καὶ ὀξείας ἐξαρτᾶται μόνο ἀπὸ τὴν παρουσία ἢ ὄχι τελείας, ἄνω τελείας, ἄνω-κάτω τελείας, κόμματος, θαυμαστικοῦ, ἐρωτηματικοῦ, κ.λπ. μετὰ τὴν λέξη.
Παραδείγματα: «ὁ καλὸ ς καὶ σοφὸ ς γονιό ς, τὰ νέα μέτρα καὶ σταθμά .»
Ἂς δοῦμε τώρα τὶς ἐξαιρέσεις στὸν γενικὸ αὐτὸ κανόνα:
ὅταν ἀκολουθεῖ ἐγκλιτικὸ βάζουμε ὀξεία ἀντὶ βαρείας: «ὁ δικό ς μου»·
ἡ λέξη τί παίρνει πάντα ὀξεία, εἴτε ἀκολουθεῖται ἀπὸ σημεῖο στίξης ἢ ὄχι: «τί εἶπες;»·
οἱ ἀντωνυμίες ποιός, ποιά, ποιό, παίρνουν βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικὲς καὶ ὀξεία ὅταν εἶναι ἐρωτηματικές: «ποιό ς εἶσαι; τὸν ρώτησα ποιὸ ς εἶναι»·
ὁ σύνδεσμος «γιατὶ» παίρνει ὀξεία ὅταν εἶναι ἐρωτηματικὸς καὶ βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικός: «γιατί μὲ ρωτᾶς; σὲ ρωτάω γιατὶ θέλω νὰ μάθω». Στὴ δεύτερη περίπτωση μπορεῖ νὰ παρουσιασθεῖ καὶ ἡ μοναδικὴ περίπτωση βαρείας πρὶν ἀπὸ κόμμα: «γιατί μὲ ρωτᾶς; σὲ ρωτάω γιατὶ , ὅ,τι καὶ νὰ συνέβη, θέλω νὰ μάθω».
οἱ λέξεις νὰ καὶ γιὰ παίρνουν βαρεία ὅταν εἶναι ἀναφορικοὶ σύνδεσμοι καὶ ὀξεία ὅταν εἶναι δεικτικοί: «νά ὁ φίλος μου, θέλω νὰ σᾶς τὸν συστήσω», «γιά δὲς καιρὸ ποὺ διάλεξε... γιὰ ποιόν καιρὸ λέει;»
Τὰ σημεῖα στίξης ποὺ μετατρέπουν τὴν βαρεία σὲ ὀξεία εἶναι ἡ τελεία (.), ἡ ἄνω τελεία (·), τὸ κόμμα (,), ἡ ἄνω-κάτω τελεία (:), τὸ θαυμαστικὸ (!), τὸ ἐρωτηματικὸ (;).
Ἡ βαρεία παραμένει βαρεία μπροστὰ ἀπό: ἀποσιωπητικὰ (...), παυλίτσα (-). Παραδείγματα: «τὶ κ-τὰ κ» «τὸν εἶδα πολὺ ... κατσούφη».
Ὅσο δὲ γιὰ τὰ εἰσαγωγικὰ (»), τὴν παρένθεση ()), τὴν ἀγκύλη (]), τὸ ἄγκιστρο (}), τὴν μεγάλη παῦλα (—), αὐτὰ εἶναι «ἀόρατα» γιὰ τὴν βαρεία: ἡ μετατροπή της σὲ ὀξεία ἐξαρτᾶται δηλαδὴ ἀπὸ τὸ τί ἀκολουθεῖ μετὰ τὸ σημεῖο στίξης: ἂν ἀκολουθεῖ σημεῖο στίξης ποὺ νὰ μετατρέπει τὴν βαρεία σὲ ὀξεία, τότε αὐτὴ γίνεται ὀξεία, ἂν ὄχι, παραμένει βαρεία. Παραδείγματα: «τὸ «δὲ ν» καὶ τὸ «θά ».», «ὁ πρῶτος (ἐγὼ ) καὶ ὁ δεύτερος (ἐσύ ).», κ.λπ.
Ἀσκήσεις
Ἄσκηση 1
Διαλέξτε τὶς λέξεις μὲ τὸν σωστὸ τόνο. Ὅταν τελειώσετε κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Τελείωσα!». Ἂν θέλετε νὰ μάθετε ποιές λέξεις διαλέξατε λάθος, κάντε κλὶκ στὸ κουμπὶ «Δεῖξε λάθη!» καὶ οἱ λανθασμένες λέξεις θὰ ἐμφανισθοῦν σὲ κόκκινο χρῶμα (δὲν λειτουργεῖ σὲ ὅλους τοὺς ἱστοπλοηγούς). Γιὰ νὰ ξαναγίνουν μαῦρες ὅλες οἱ λέξεις κάντε κλὶκ στὸ «Κρύψε λάθη!».
[Τὸ κείμενο εἶναι τοῦ Καρκαβίτσα, ἀπὸ τὰ Λόγια τῆς πλώρης .]
Ἑφτά Ἐφτά Ἑφτὰ Ἐφτὰ εἴμαστε στὸ στό μπαρκομπέστια κι ὁ καπετάνιος ὁχτὼ ὀχτώ ὁχτώ ὀχτὼ . Κι οἱ ὀχτὼ ὁχτὼ ὀχτώ ὁχτώ μάτι δέν δὲν κλείσαμε, τσιγάρο δὲ δέ στρίψαμε ὅλη τή τὴ νύχτα. Ζωντανὴ Ζωντανή θάλασσα ἔμπαινε ἀπ᾿ ὅλες τίς τὶς μεριές μεριὲς καὶ πελάγωνε. Τὰ Τά μπούνια ὀρθάνοιχτα καὶ καί δέν δὲν μποροῦσαν νά νὰ τὴν τήν κεφαλώσουν. Ἕνα κύμα ἔφευγε, δυὸ δυό ἐρχόνταν. Τυχερὸ Τυχερό ποὺ πού τό τὸ καράβι ἦταν καλοθάλασσο κι ὁ καπετάνιος σωστὸ σωστό θαλασσοπούλι. Μὲ Μέ τό τὸ ρέκασμα πού ποὺ ἔκανε τὸ τό κύμα μακριὰ μακριά , γύριζε τὴν τήν πλώρη καὶ καί τό τὸ δεχότανε στά στὰ πλάγια· ἀλλιῶς θά θὰ παθαίναμε μεγάλη ζημιὰ ζημιά . Κι ἔτσι ὅμως ἡ ζημιά ζημιὰ δὲν δέν ἔλειψε. Ἕνα κύμα ἦρθε καί καὶ μᾶς ἅρπαξε τὴ τή μικρή μικρὴ βάρκα ἀπό ἁπό ἀπὸ ἁπὸ τούς τοὺς μούρσους καὶ καί τή τὴ χόρευε στήν στὴν κουβέρτα σάν σὰν καρυδόφλουδο. Ρίχτηκαν δυὸ δυό -τρία παιδιά παιδιὰ νά νὰ τήν τὴν ἁρπάξουν· μὰ μά ποῦ νὰ νά κρατήσουν ἀρκούδα λυσσασμένη; Χέρια εἶναι, δὲν δέν εἶναι ἀτσαλοσίδερο. Τὴν Τήν ὥρα πού ποὺ ἅπλωναν κατὰ κατά τὴν τήν πλώρη, ἐκείνη στήν στὴν πρύμη βρισκότανε. Καὶ Καί τήν τὴν ὥρα ποὺ πού ἅπλωναν κατὰ κατά τὴν τήν πρύμη, στὴν στήν πλώρη ἔφτανε. Ἅν Ἂν Ἃν Ἄν τὴν τήν βλέπατε, μωρές μωρὲς παιδιά παιδιὰ , πῶς πηδοῦσε, ἄν ἅν ἂν ἃν τήν τὴν ἀκούατε πῶς μούγκριζε κι ἀγκομαχοῦσε, πῶς ἔκοβε τά τὰ σχοινιὰ σχοινιά κι ἔσπαζε τά τὰ σίδερα, θά θὰ πιστεύατε πὼς πώς ἦταν ὁ διάβολος σωστός σωστὸς .
Ἄσκηση 2
[Ἡ συνέχεια τοῦ κειμένου τοῦ Καρκαβίτσα.]
— Τὸ Τό Κόνισμα, παιδιά παιδιὰ · τό τὸ Κόνισμα! φωνάζει ὁ ναύκληρος ὑποψιασμένος.
Καθὼς Καθώς ἄκουσε «τὸ τό Κόνισμα», λύσσαξε ὁ τρισκατάρατος! Ἔκανε ὁλάκερο ξύλο νὰ νά τρέμει σὰν σάν τὸ τό φυλλοκάλαμο. Καὶ Καί τήν τὴν ὥρα ποὺ πού ἔφερναν τὸ τό Κόνισμα, πήδηξε στά στὰ κύματα, μὲ μέ τόν τὸν Γιώργη τὸν τόν Σπετσωτάκι, ποὺ πού ἀντιμαχόταν μαζί μαζὶ της. Γιά Γιὰ μιὰ μιά στιγμή στιγμὴ , τόν τὸν εἶδα κάτω σὲ σέ βαθιὰ βαθιά καὶ καί θεοσκότεινη λαγκαδιὰ λαγκαδιά ν᾿ ἀντρομάχεται ἀπελπισμένα. Καί Καὶ ἄξαφνα εἶδα κύμα θεόρατο, μὲ μέ χίλια νύχια καὶ καί μύριους ἀπλοκαμούς ἁπλοκαμούς ἀπλοκαμοὺς ἁπλοκαμοὺς , νὰ νά τὸν τόν παίζει στ᾿ ἀφρισμένο στόμα του καὶ καί νὰ νά μᾶς τὸν τόν πετᾶ μὲ μέ βρισιὰ βρισιά καί καὶ φοβέρα. Ρίχνομαι νά νὰ τὸν τόν ἁρπάξω· ἀλλὰ ἁλλὰ ἀλλά ἁλλά σύγκαιρα πισωπάτησα. Ὁ δύστυχος κρεμόταν στὴν στήν κουπαστή κουπαστὴ μὲ μέ τὸ τό κεφάλι ἀνοιγμένο καί καὶ σκόρπια τὰ τά μυαλά μυαλὰ . Δὲν Δέν πρόφτασα νά νὰ συνέρθω ἁπό ἀπὸ ἁπὸ ἀπό τή τὴ φρίκη, καὶ καί τό τὸ κύμα, τὸ τό ἴδιο κύμα ποὺ πού μᾶς τόν τὸν ἔριξε πρίν πρὶν , ἦρθε πάλι καὶ καί τὸν τόν ἅρπαξε γιά γιὰ πάντα. Κακόμοιρο παιδὶ παιδί ! Ἦταν ὁ καλύτερος τῆς συντροφιᾶς μας!
Ἄσκηση 3
[Τὸ κείμενο αὐτό, σὲ ἁπλὴ καθαρεύουσα, εἶναι τοῦ Καλιτσουνάκη.]
→ Go forth to lesson 5